Lord of the Rings, Game of Thrones, Star Wars gibi bizi adeta o cihanların ortasında yaşıyormuşuz üzere hissettiren fantastik kurgular için sıfırdan yapay lisanlar yapıldığını bilmeyenimiz yoktur. Pekala bu lisanların oluşum sürecinde nasıl yollar izlendiğini, lisanların ne üzere niteliklere sahip olduğunu öğrenmek ister misiniz?
ilk vakit içinderda bu dayanılmaz hayal gücünden oluşan evrenlerde niye bir yapay lisana muhtaçlık duyulduğunu belirtelim. Kurgulanan evrenlerdeki dünyaya, karakterlere ilişkin gerçekçiliği yansıtabilmek için müellifler doğala yakın yapay lisan geliştirmeye ihtiyaç duyuyorlar. Bu lisanı oluştururken de gerçek olabilmesi için karakterlerin dünyasında onlara atfedilen kültürel ve fizikî etmenlerden yola çıkılarak lisanlar oluşturuluyor. Bu kurgusal lisanları dilerseniz detaylı inceleyelim.
Türkçe de dahil biroldukça lisandan esinlenilen Dothraki ve Valyrian lisanıyla başlayalım.
Aktif olarak yayınlandığı periyot sona erse de hala izlenmeye devam eden Game of Thrones dizisinin Dothraki ve Valyrian dillerinin yaratıcısı olan David J. Peterson, bu süreçte çeşitli doğal lisanların özelliklerini kendi lisanlarına uyarlama formülünü benimsemiş. Dothraki ırkına baktığımızda barbar, savaşçı ve şiddetli mizaçlarıyla öne çıktıklarını görüyoruz. Peterson bu ırkın kültürel varlıklarından yola çıkarak oluşturduğu Dothraki lisanının, kulağa kaba ve korkutucu gelmesi için uğraştığını belirtiyor. Rusça ve Türkçenin cümle dizilişlerinden, Arapçanın ise fiil ve isim çekimleme kurallarından esinlenerek Dothraki lisanını yapıta nazaran uyarlıyor.
Eski Valyrian lisanı ise Game of Thrones evrenindeki vakit örgüsündilk evvel, kaybolan bir imparatorluğun lisanı olduğu için Alçak ve Yüksek Valyrian dili olarak iki farklı lehçe formunda karşımıza çıkıyor. Alçak Valyrian yalnızca seçkin kesim tarafınca konuşulduğu için, vakit geçtikçe uzun ünlülerin ve çift sesli ünlülerin kaybı, lisan bilgisi kurallarının sayısında azalma ve daha sabit bir sözcük sırası üzere dilsel farklılıklara uğrayarak Yüksek Valyrian lehçesinin oluşmasını sağlıyor. Araştırmacılar Peterson’ın lehçe oluşturma süreçlerinin de yapısı bakımından Romen dillerinin farklı lehçelerine benzediğini belirtmekte.
Yeni Zelanda’dan Pandora’ya ulaşan Na’vi dili
Dil bilimci Paul Frommer tarafınca oluşturulan Na’vi dili, Avatar cihanında Pandora gezegeninde yaşayan Na’vi halkının konuştuğu bir lisan. Frommer, bu lisanı kurgularken Yeni Zelanda’nın üç resmi lisanından biri olan “Maori”den fazlasıyla yararlanmış. Na’vide yer alan ses özellikleri İngilizce ve Maori lisanından karışık olarak eklenmiş ancak bu seslerden oluşturulan sözcüklerin sonu, Maori lisanında olduğu üzere daima sesli harfle bitiyor. Frommer bunu “Bazı yer isimleri ve kimi karakter isimleri vb. buldum. Bilirsiniz, yalnızca bir nevi özgür çağrışım yapıyordum ve birkaç yıl evvel Yeni Zelanda’ya gitmiştim ve Maori lisanının sesini ve kimilerinin sesini sahiden çok beğendim. Polinezya formu, ben de onu koydum.” halinde açıklıyor.
Konuşan ırkları üzere eşsiz lisan bilimsel özelliklere sahip Klingon dili
Klingon lisanı Star Trek cihanında karşımıza çıkan Klingonlar tarafınca konuşulan bir öbür kurgusal lisanımız. Klingonca veya Kligon lisanı, İspanyolca, Fransızca ve Güneydoğu Asya dillerini bilen Marc Okrand tarafınca üretilmiş. Çok lisanlı olması sebebiyle Klingon için sözvarlığı bulurken, aşina olduğu lisanlara benzetmesi durumunda, daima değişik kurallar oluşturmaya çalışmış. Bunu yaparken de lisana alışılmadık özellikler atfetmiş olduğunu açıkça söyleyebiliriz. Başka yapay lisan üreticileri üzere Okrand da doğal lisanlardan farklı özellikler oluşturmak istediği için, Klingonca “nesne+fiil+özne” üzere eşsiz bir cümle dizilişine sahip. Hint-Avrupa lisan ailesinin öğrenmekte fazlaca zorlanacağı bir dilken, esnek cümle dizilişine sahip Türkçe konuşucularının basitçe öğrenebileceği bir lisan olduğunu da belirtelim.
Kurgusal cihan külçeşidinin lisanda tesirli olduğunu gösteren bir öteki örnek olarak, Dothraki ırkında olduğu üzere savaşçı ve kaba, sert mizalı yaşayış stiline sahip Klingoncayı öne sürebiliriz. Klingonlular bahsetmiş olduğumiz üzere yapıları gereği kaba ve sonuç odaklı oldukları için selam vermek için “merhaba” manasında bir sözcüğe sahip değillerdir zira muhtaçlık duymazlar. Bu sözcük yerine biriyle karşılaştıklarında “Ne istiyorsun?” manasına gelen “nunqeH” sözcüğünü kullanırlar.
Biz diyelim Dünyalıların, siz deyin Biçicilerin lisanı: Trigedasleng
David J. Peterson tarafınca oluşturulan bir lisan daha. The 100 kurgusal cihanında gerçekleşen Nükleer kıyametten daha sonra da Dünya’da yaşamaya devam eden yerliler, ortak dilin İngilizce olması sebebiyle, savaş planlarının anlaşılmaması için kendi ortalarında üretilen bu lisanı konuşuyorlar.
Trigedasleng kurgulanırken, farklı lisanlara sahip toplulukların oluşturduğu ortak lisan pidgin ve kreol terimleri temel alınmış. Peterson, Amerikan İngilizcesinin üç kuşak evvelce itibaren değişen lehçelerini inceleyerek bu lisana uyarlamış. İngilizcenin transkripsiyon alfabesi ile yazıya geçirildiği için İngilizceden farklı üzere görünse de okuyuşundan benzerliğini anlamak mümkün. Örneğin “get knocked down” (yıkılmak) sözcüğünün Trigedasleng lisanındaki karşılığı “ge smak daun” şeklinde. Bu da İngilizce “get smacked down” (yere serilmek) ile birebir tıpkı.
Sıradaki kurgusal lisan, Huttlar tarafınca konuşulan Huttça
Bir çeşit solucana benzeyen Huttlar tarafınca konuşulan Huttça, Yıldız Savaşları: Kısım VI Jedi’ın Dönüşü sineması için tasarlandı. Ben Burtt bu lisanı, İnka lehçelerinden biri olan Quechua’dan uyarlayarak türetmiş. Lisandaki bir fazlaca cümleyi lisan alıştırma kaseti sayesinde örneklendirerek oluşturmuş, bu sayede oyuncuların öğrenebilmesi de kolaylaştırılmış. Doğal lisandan direkt olarak uyarlama yapıldığı için kendine özel lisan bilgisel kuralları yahut alfabetik nitelikleri bulunmuyor.
En güçlü niteliklere sahip Elf lisanını sona sakladık.
Hobbit serisi boyunca karşımıza çıkan Elf lisanı, Tolkien tarafınca oluşturulan bir yapay lisan. Lakin bahsetmiş olduğumiz öbür yapay lisanlardan farklı bir özelliği var. Öteki lisanların bilakis Tolkien, yarattığı fantastik cihan bir lisana muhtaçlığı olduğu için değil, fazlaca öncesinde ürettiği Elf lisanı için Hobbit fantastik cihanını kurgulamaya karar veriyor.
Kendisi “dilsel estetik” yaratma gayesi olan bir lisan bilimci ve filolog olması sebebiyle, Latinceden tutun da Norsçaya kadar hakim olduğu farklı lisanlar yardımıyla 15’ten çok Elf lisanı lehçesi üretiyor. En epeyce bilinenler ise Quenya ve Sindarin. Biroldukca lisan bilmesine karşın Fincenin Elf lisanının oluşmasında büyük bir tesiri olduğunu da belirtmeden geçmiyor.
Yapay lisanları üretirken İbranice de dahil olmak üzere biroldukca lisanın ses bilgisel yapısal özelliklerini karşılaştırarak, alfabesinden başlayarak cümle dizilişi ve lehçe kaymalarına sebep olacak birfazlaca farklı varyasyon oluşturuyor. 13 yaşından itibaren ilgilendiği yapay lisan üretme sevdası ise karşımıza tahminen yüzseneler daha sonra bile hatırlanacak Yüzüklerin Efendisi üzere bir fantastik kozmosun çıkmasına sebep oluyor.
ilk vakit içinderda bu dayanılmaz hayal gücünden oluşan evrenlerde niye bir yapay lisana muhtaçlık duyulduğunu belirtelim. Kurgulanan evrenlerdeki dünyaya, karakterlere ilişkin gerçekçiliği yansıtabilmek için müellifler doğala yakın yapay lisan geliştirmeye ihtiyaç duyuyorlar. Bu lisanı oluştururken de gerçek olabilmesi için karakterlerin dünyasında onlara atfedilen kültürel ve fizikî etmenlerden yola çıkılarak lisanlar oluşturuluyor. Bu kurgusal lisanları dilerseniz detaylı inceleyelim.
Türkçe de dahil biroldukça lisandan esinlenilen Dothraki ve Valyrian lisanıyla başlayalım.
Aktif olarak yayınlandığı periyot sona erse de hala izlenmeye devam eden Game of Thrones dizisinin Dothraki ve Valyrian dillerinin yaratıcısı olan David J. Peterson, bu süreçte çeşitli doğal lisanların özelliklerini kendi lisanlarına uyarlama formülünü benimsemiş. Dothraki ırkına baktığımızda barbar, savaşçı ve şiddetli mizaçlarıyla öne çıktıklarını görüyoruz. Peterson bu ırkın kültürel varlıklarından yola çıkarak oluşturduğu Dothraki lisanının, kulağa kaba ve korkutucu gelmesi için uğraştığını belirtiyor. Rusça ve Türkçenin cümle dizilişlerinden, Arapçanın ise fiil ve isim çekimleme kurallarından esinlenerek Dothraki lisanını yapıta nazaran uyarlıyor.
Eski Valyrian lisanı ise Game of Thrones evrenindeki vakit örgüsündilk evvel, kaybolan bir imparatorluğun lisanı olduğu için Alçak ve Yüksek Valyrian dili olarak iki farklı lehçe formunda karşımıza çıkıyor. Alçak Valyrian yalnızca seçkin kesim tarafınca konuşulduğu için, vakit geçtikçe uzun ünlülerin ve çift sesli ünlülerin kaybı, lisan bilgisi kurallarının sayısında azalma ve daha sabit bir sözcük sırası üzere dilsel farklılıklara uğrayarak Yüksek Valyrian lehçesinin oluşmasını sağlıyor. Araştırmacılar Peterson’ın lehçe oluşturma süreçlerinin de yapısı bakımından Romen dillerinin farklı lehçelerine benzediğini belirtmekte.
Yeni Zelanda’dan Pandora’ya ulaşan Na’vi dili
Dil bilimci Paul Frommer tarafınca oluşturulan Na’vi dili, Avatar cihanında Pandora gezegeninde yaşayan Na’vi halkının konuştuğu bir lisan. Frommer, bu lisanı kurgularken Yeni Zelanda’nın üç resmi lisanından biri olan “Maori”den fazlasıyla yararlanmış. Na’vide yer alan ses özellikleri İngilizce ve Maori lisanından karışık olarak eklenmiş ancak bu seslerden oluşturulan sözcüklerin sonu, Maori lisanında olduğu üzere daima sesli harfle bitiyor. Frommer bunu “Bazı yer isimleri ve kimi karakter isimleri vb. buldum. Bilirsiniz, yalnızca bir nevi özgür çağrışım yapıyordum ve birkaç yıl evvel Yeni Zelanda’ya gitmiştim ve Maori lisanının sesini ve kimilerinin sesini sahiden çok beğendim. Polinezya formu, ben de onu koydum.” halinde açıklıyor.
Konuşan ırkları üzere eşsiz lisan bilimsel özelliklere sahip Klingon dili
Klingon lisanı Star Trek cihanında karşımıza çıkan Klingonlar tarafınca konuşulan bir öbür kurgusal lisanımız. Klingonca veya Kligon lisanı, İspanyolca, Fransızca ve Güneydoğu Asya dillerini bilen Marc Okrand tarafınca üretilmiş. Çok lisanlı olması sebebiyle Klingon için sözvarlığı bulurken, aşina olduğu lisanlara benzetmesi durumunda, daima değişik kurallar oluşturmaya çalışmış. Bunu yaparken de lisana alışılmadık özellikler atfetmiş olduğunu açıkça söyleyebiliriz. Başka yapay lisan üreticileri üzere Okrand da doğal lisanlardan farklı özellikler oluşturmak istediği için, Klingonca “nesne+fiil+özne” üzere eşsiz bir cümle dizilişine sahip. Hint-Avrupa lisan ailesinin öğrenmekte fazlaca zorlanacağı bir dilken, esnek cümle dizilişine sahip Türkçe konuşucularının basitçe öğrenebileceği bir lisan olduğunu da belirtelim.
Kurgusal cihan külçeşidinin lisanda tesirli olduğunu gösteren bir öteki örnek olarak, Dothraki ırkında olduğu üzere savaşçı ve kaba, sert mizalı yaşayış stiline sahip Klingoncayı öne sürebiliriz. Klingonlular bahsetmiş olduğumiz üzere yapıları gereği kaba ve sonuç odaklı oldukları için selam vermek için “merhaba” manasında bir sözcüğe sahip değillerdir zira muhtaçlık duymazlar. Bu sözcük yerine biriyle karşılaştıklarında “Ne istiyorsun?” manasına gelen “nunqeH” sözcüğünü kullanırlar.
Biz diyelim Dünyalıların, siz deyin Biçicilerin lisanı: Trigedasleng
David J. Peterson tarafınca oluşturulan bir lisan daha. The 100 kurgusal cihanında gerçekleşen Nükleer kıyametten daha sonra da Dünya’da yaşamaya devam eden yerliler, ortak dilin İngilizce olması sebebiyle, savaş planlarının anlaşılmaması için kendi ortalarında üretilen bu lisanı konuşuyorlar.
Trigedasleng kurgulanırken, farklı lisanlara sahip toplulukların oluşturduğu ortak lisan pidgin ve kreol terimleri temel alınmış. Peterson, Amerikan İngilizcesinin üç kuşak evvelce itibaren değişen lehçelerini inceleyerek bu lisana uyarlamış. İngilizcenin transkripsiyon alfabesi ile yazıya geçirildiği için İngilizceden farklı üzere görünse de okuyuşundan benzerliğini anlamak mümkün. Örneğin “get knocked down” (yıkılmak) sözcüğünün Trigedasleng lisanındaki karşılığı “ge smak daun” şeklinde. Bu da İngilizce “get smacked down” (yere serilmek) ile birebir tıpkı.
Sıradaki kurgusal lisan, Huttlar tarafınca konuşulan Huttça
Bir çeşit solucana benzeyen Huttlar tarafınca konuşulan Huttça, Yıldız Savaşları: Kısım VI Jedi’ın Dönüşü sineması için tasarlandı. Ben Burtt bu lisanı, İnka lehçelerinden biri olan Quechua’dan uyarlayarak türetmiş. Lisandaki bir fazlaca cümleyi lisan alıştırma kaseti sayesinde örneklendirerek oluşturmuş, bu sayede oyuncuların öğrenebilmesi de kolaylaştırılmış. Doğal lisandan direkt olarak uyarlama yapıldığı için kendine özel lisan bilgisel kuralları yahut alfabetik nitelikleri bulunmuyor.
En güçlü niteliklere sahip Elf lisanını sona sakladık.
Hobbit serisi boyunca karşımıza çıkan Elf lisanı, Tolkien tarafınca oluşturulan bir yapay lisan. Lakin bahsetmiş olduğumiz öbür yapay lisanlardan farklı bir özelliği var. Öteki lisanların bilakis Tolkien, yarattığı fantastik cihan bir lisana muhtaçlığı olduğu için değil, fazlaca öncesinde ürettiği Elf lisanı için Hobbit fantastik cihanını kurgulamaya karar veriyor.
Kendisi “dilsel estetik” yaratma gayesi olan bir lisan bilimci ve filolog olması sebebiyle, Latinceden tutun da Norsçaya kadar hakim olduğu farklı lisanlar yardımıyla 15’ten çok Elf lisanı lehçesi üretiyor. En epeyce bilinenler ise Quenya ve Sindarin. Biroldukca lisan bilmesine karşın Fincenin Elf lisanının oluşmasında büyük bir tesiri olduğunu da belirtmeden geçmiyor.
Yapay lisanları üretirken İbranice de dahil olmak üzere biroldukca lisanın ses bilgisel yapısal özelliklerini karşılaştırarak, alfabesinden başlayarak cümle dizilişi ve lehçe kaymalarına sebep olacak birfazlaca farklı varyasyon oluşturuyor. 13 yaşından itibaren ilgilendiği yapay lisan üretme sevdası ise karşımıza tahminen yüzseneler daha sonra bile hatırlanacak Yüzüklerin Efendisi üzere bir fantastik kozmosun çıkmasına sebep oluyor.
- Kaynaklar: The Things, Attractions Magazine, Star Wars Fandom, Tolkien Gateway